رشد جمعیت، فرمول محاسبه در اکسل، افزایش طبیعی و مطلق جمعیت، رشد جهانی و ملی
رشد جمعیت، فرمول محاسبه در اکسل، افزایش طبیعی و مطلق جمعیت، رشد جهانی و ملی جمعیت
کلمات کلیدی: افزایش طبیعی جمعیت، افزایش مطلق جمعیت، رشد جمعیت، زمان دو برابر شدن جمعیت
نویسنده: دکتر محمدعلی نظام محله
مقدمه: اهمیت بررسی رشد جمعیت
جمعیت یکی از عوامل تعیین‌کننده در توسعه اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست هر کشور به‌شمار می‌رود. بنابراین، تحلیل و پیش‌بینی روند رشد جمعیت نقش مهمی در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت دارد. در این راستا، به‌جای استفاده از ارقام مطلق افزایش یا کاهش جمعیت، اغلب از نرخ یا میزان رشد جمعیت استفاده می‌شود. این نرخ، نسبت تغییرات جمعیتی (افزایش یا کاهش) را در واحد زمان مشخصی نسبت به جمعیت کل یا میانگین آن سال نشان می‌دهد. با استفاده از اکسل آماده می توانید نرخ رشد جمعیت را بدست آورید و همچنین جمعیت سال مقصد را پیش بینی کنید.
به‌طور کلی، رشد جمعیت به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- افزایش طبیعی جمعیت
- افزایش مطلق جمعیت
در ادامه به بررسی هر یک از این دو مفهوم می‌پردازیم.
۱. افزایش طبیعی جمعیت
“افزایش طبیعی جمعیت” (Natural Increase) یکی از مفاهیم پایه‌ای در دانش جمعیت‌شناسی است که ناشی از تفاوت بین تعداد موالید (تولد) و مرگ‌ها (مرگ‌ومیر) در یک دوره زمانی معین (معمولاً یک سال) می‌باشد. این مفهوم از حرکات طبیعی جمعیت ناشی می‌شود و تحت تأثیر عوامل مهاجرت قرار نمی‌گیرد.
اگر یک جامعه “جمعیت بسته” باشد (یعنی بدون ورود یا خروج افراد)، تنها عوامل مؤثر در تغییرات جمعیتی، تولد و مرگ خواهد بود. در این حالت، افزایش جمعیت فقط از نوع طبیعی خواهد بود.
فرمول محاسبه نرخ افزایش طبیعی:
نرخ افزایش طبیعی جمعیت از تفاضل نرخ موالید خام و نرخ مرگ‌ومیر خام به دست می‌آید:
| r=نرخ موالید خام−نرخ مرگ‌ومیر خام |
که:
- B: تعداد موالید در یک سال
- D: تعداد مرگ‌ها در یک سال
- P: جمعیت میانه سال
نرخ موالید خام =
نرخ مرگ‌ومیر خام =
بنابراین نرخ افزایش طبیعی (بر حسب درصد):
لازم به ذکر است که با استفاده از فرمول محاسبه نرخ رشد جمعیت می توانید براحتی عدد نرخ رشد را برای هر شهر یا کشور و برای هر سال محاسبه کنید. با استفاده از این اکسل آماده محاسبه نرخ رشد جمعیت و محاسبه مطلق جمعیت سال مقصد همچنین می توانید با دادن جمعیت سال اول و دوم براحتی میزان مطلق جمعیت سال مقصد را برآورد کنید. تخمین جمعیت سال مقصد می تواند اطلاعات واقعی تر به محاسبات ما بدهد. همچنین اطلاعات جمعیت همه سنین و همه جنسیت ها را برای همه شهرستان ها و استان ها کشور می توانید از قسمت اطلاعات اکسل جمعیت و مسکن دانلود کنید.
نکته تاریخی: میزان لوتکا
در جمعیت‌های ثابت، نرخ افزایش طبیعی را گاهی “میزان لوتکا” نیز می‌نامند. این اصطلاح به یاد آلفرد لوتکا (Alfred Lotka)، جمعیت‌شناس آمریکایی، نام‌گذاری شده است که اولین کسی بود که ضریب افزایش سالیانه جمعیت را در مدل‌های ریاضی جمعیتی معرفی کرد.
وضعیت جهانی و مقایسه بین کشورها
آمارها نشان می‌دهد که در سال ۱۹۸۵، متوسط نرخ رشد سالیانه جمعیت جهان حدود ۱.۶ درصد بوده است. البته این رقم در کشورهای در حال توسعه بالاتر (حدود ۲ درصد) و در کشورهای توسعه‌یافته صنعتی پایین‌تر (حدود ۰.۶ درصد) بوده است.
این تفاوت‌ها نشان‌دهنده ارتباط مستقیم بین سطح توسعه اقتصادی و فرهنگی یک کشور با الگوهای تولد و مرگ در آن است.
۲. افزایش مطلق جمعیت
علاوه بر تولد و مرگ، مهاجرت داخلی و خارجی نیز در تغییرات جمعیت یک منطقه تأثیرگذار است. بنابراین وقتی تمامی عوامل تغییر جمعیت (تولد، مرگ، مهاجرت ورودی و خروجی) در محاسبات دخالت داده شوند، صحبت از “افزایش مطلق جمعیت” (Absolute Increase) خواهد بود.
افزایش مطلق فقط در مورد “جمعیت باز” قابل تعریف است؛ یعنی جامعه‌ای که دارای جریان مهاجرت است.
فرمول محاسبه نرخ افزایش مطلق:
نرخ افزایش مطلق جمعیت از تفاضل بین مجموع تولد و مهاجرت ورودی با مرگ و مهاجرت خروجی به دست می‌آید:
که:
- B: تعداد موالید
- I: تعداد درون‌کوچان (ورودی)
- D: تعداد مرگ‌ها
- E: تعداد برون‌کوچان (خروجی)
- P: جمعیت میانه سال
این نرخ نشان‌دهنده رشد کلی جمعیت در یک منطقه است و به‌ویژه در شهرهای بزرگ و مناطق صنعتی که جریان مهاجرت فعال است، نقش بسزایی دارد.
۳. مفهوم رشد جمعیت
رشد جمعیت به معنای تغییرات کمّی جمعیت در واحد زمان است. این رشد می‌تواند مثبت (افزایش) یا منفی (کاهش) باشد. در مطالعات جمعیتی، به‌جای استفاده از ارقام مطلق، از نرخ رشد استفاده می‌شود که معمولاً به صورت درصدی یا در هزار نفر از جمعیت بیان می‌شود.
روش‌های محاسبه نرخ رشد جمعیت:
- با داشتن اطلاعات دقیق از تولد، مرگ و مهاجرت:
از فرمول افزایش مطلق جمعیت استفاده می‌شود. - بدون داشتن اطلاعات دقیق اما با داشتن جمعیت دو نقطه زمانی:
از فرمول زیر استفاده می‌شود:
که:
- ( P_t ): جمعیت در زمان t
- ( P_0 ): جمعیت در زمان صفر
- ( t ): فاصله زمانی بین دو سال
- ( \ln ): لگاریتم طبیعی
این فرمول اجازه می‌دهد تا حتی در صورت عدم دسترسی به داده‌های دقیق، نرخ رشد جمعیت را بر اساس داده‌های سرشماری یا آمارگیری‌های دوره‌ای تخمین زد.
۴. روند رشد جمعیت جهانی و ملی
جهان:
- در آغاز تاریخ میلادی: نرخ رشد جمعیت جهانی حدود ۰.۴٪
- اوایل قرن بیستم: افزایش به ۱٪
- سال ۱۹۷۰: به بیش از ۲٪ رسید
- از دهه ۱۹۷۰ به بعد: کاهش یافت و در پایان قرن بیستم به حدود ۱.۶۵٪ رسید
این کاهش روند جهانی نشان‌دهنده تأثیر عوامل مختلفی مانند بهبود خدمات بهداشتی، کاهش مرگ‌ومیر کودکان، افزایش سطح تحصیلات و تغییر در الگوهای خانواده‌سازی است.
ایران:
- در سال ۱۳۰۰: نرخ رشد جمعیت حدود ۱٪
- در دهه ۱۳۳۰-۱۳۴۵: افزایش به ۳.۲٪
- دهه ۱۳۴۵-۱۳۵۵: کاهش به ۲.۹٪
- دهه ۱۳۵۵-۱۳۶۵: دوباره افزایش به ۳.۵٪ یا بیشتر
- پس از آن: روند کاهشی آغاز شد
این نوسانات نشان‌دهنده تأثیر عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر الگوهای رشد جمعیت در ایران است.
۵. زمان دو برابر شدن جمعیت
اگر رشد جمعیت یک منطقه مثبت باشد، پس از گذشت مدتی، جمعیت آن دو برابر خواهد شد. هرچه نرخ رشد بالاتر باشد، زمان دو برابر شدن کمتر خواهد بود.
فرمول محاسبه زمان دو برابر شدن:
که:
- ( T_d ): زمان دو برابر شدن جمعیت
- ( \ln(2) ): لگاریتم طبیعی عدد ۲ که برابر با ۰.۶۹۳۱۵ است
- ( r ): نرخ رشد سالانه (به صورت اعشاری)
مثال: اگر نرخ رشد ۲٪ (یا ۰.۰۲) باشد:
این روش تقریبی اما بسیار کاربردی، به‌ویژه در محاسبات سریع مورد استفاده قرار می‌گیرد.
محاسبه رشد جمعیت در اکسل
در نرم‌افزار اکسل، محاسبه رشد جمعیت به‌راحتی و با استفاده از فرمول‌های ساده ریاضی یا توابع آماری قابل انجام است. اگر داده‌های جمعیتی مربوط به سال‌های مختلف را داشته باشید (مثلاً جمعیت هر سال در یک شهر)، می‌توانید ابتدا رشد مطلق یا رشد نسبی (درصدی) جمعیت بین دو سال را محاسبه کنید. برای مثال، اگر جمعیت سال قبل در سلول A1 و جمعیت سال بعد در سلول B1 وارد شده باشد، برای محاسبه رشد مطلق کافی است فرمول =B1-A1 را وارد کنید. برای به‌دست آوردن رشد نسبی (درصدی) نیز از فرمول =(B1-A1)/A1 استفاده می‌کنید و سپس فرمت سلول را به “درصد” تغییر دهید. این عدد نشان‌دهنده درصد رشد یا کاهش جمعیت بین دو سال است.
در صورتی که بخواهید نرخ رشد سالانه مرکب (CAGR) یا میانگین رشد سالانه جمعیت را در چندین سال محاسبه کنید، از فرمول زیر استفاده کنید:= (آخرین جمعیت / اولین جمعیت)^(۱/(تعداد سال‌ها - ۱)) - ۱
همچنین می‌توانید از تابع GROWTH یا LOGEST در اکسل برای برازش منحنی رشد جمعیت و پیش‌بینی آینده استفاده کنید. این روش‌ها به برنامه‌ریزان کمک می‌کنند تا الگوهای رشد جمعیتی را تحلیل کنند و تصمیمات بلندمدت بهتری اتخاذ نمایند.
نتیجه‌گیری
رشد جمعیت یک پدیده پیچیده است که تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله تولد، مرگ، مهاجرت و شرایط اجتماعی و اقتصادی قرار دارد. درک دقیق این مفاهیم و نحوه محاسبه آن‌ها به ما کمک می‌کند تا تصمیمات بهتری در حوزه‌های برنامه‌ریزی شهری، مدیریت منابع، آموزش و بهداشت اتخاذ کنیم. همچنین، شناخت زمان دو برابر شدن جمعیت ابزاری کاربردی برای پیش‌بینی آینده جمعیتی کشورها و مناطق است.
منابع:
[۱] مبانی جمعیت‌شناسی، دکتر علی اصغر کیوانی
[۲] آمار عمومی جمعیت، مرکز آمار ایران
[۳] United Nations, World Population Prospects
[۴] Preston, S.H., Heuveline, P., & Guillot, M. (2001). Demography: Measuring and Modeling Population Processes
[۵] World Bank Data on Population Growth
[۶] مقالات علمی در حوزه جمعیت‌شناسی
[۷] سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سال ۱۳۹۵
[۸] کتاب‌های درسی جمعیت‌شناسی دانشگاهی
ارسال یک در تیکت پاسخ جدید آمد